آیا می‌دانید توانبخشی سرگیجه چیست و چه تاثیری در بهبود سرگیجه دارد؟ توانبخشی دهلیزی که با نام توانبخشی سرگیجه یا تعادلی نیز شناخته می‌شود، نوعی درمان است که برای کاهش مشکلات ناشی از اختلالات دهلیزی طراحی شده است. مشکلات دهلیزی در افراد میتواند بر گوش داخلی و برخی از نواحی مغز که وظیفه حفظ تعادل و ثبات دید را بر عهده دارند، اثر بگذارد. هدف توانبخشی سرگیجه بهبود تعادل بر مبنای انجام برنامه‌های ورزشی برای افرادی است که دچار نقص عملکرد دهلیزی هستند. علائم ناشی از اختلالات دهلیزی میتواند کیفیت زندگی را تا حد قابل توجهی کاهش دهد و بر همه جنبه‌های زندگی افراد تاثیر بگذارد.
علاوه‌براین، باعث تمایل فرد به یک سبک زندگی بی تحرک و بروز مشکلات جانبی دیگری نیز می‌شود. اما تمرینات توانبخشی سرگیجه و تعادل و راهبردهای درمانی اختلالات دهلیزی می‌توانند از بروز چنین مشکلاتی جلوگیری کنند. بنابراین بسیار مهم است که درباره درمان توانبخشی دهلیزی اطلاعات کافی داشته باشیم تا بتوانیم با این اختلال مبارزه کنیم. در اینجا هر آنچه لازم است درباره توانبخشی سرگیجه بدانیم را باهم بررسی خواهیم کرد. (1)
سیستم دهلیزی و نقش آن در بدن
سیستم دهلیزی که در گوش داخلی قرار دارد، نقش مهمی در حفظ تعادل و جهت‌گیری فضایی دارد. این سیستم شامل کانال‌های نیم دایره‌ای و غشاء‌هایی است که به ترتیب حرکات سر و تغییرات گرانش را تشخیص می‌دهند. سیستم دهلیزی در هماهنگی کامل با سیستم بینایی و حسگر ماهیچه و مفاصل که وضعیت بدن را به مغز اطلاع می‌دهند، کار می‌کند. بنابراین هنگامی که این سیستم مختل شود، میتواند منجر به بروز سرگیجه و مشکلات تعادلی شود.
چه زمانی به توانبخشی سرگیجه و تعادل نیاز دارید؟
توانبخشی سیستم دهلیزی برای افرادی مناسب است که دچار انواع اختلال و مشکل عملکرد دهلیزی هستند. افراد مبتلا به اختلالات دهلیزی اغلب مشکلاتی مانند سرگیجه، اختلالات بینایی یا عدم تعادل را تجربه می‌کنند. بیماران مبتلا به اختلال دهلیزی معمولا مشکلاتی در ثبات نگاه، ثبات حرکت، تعادل و کنترل وضعیتی نیز دارند. علاوه براین، چنین اختلالی میتواند مشکلات دیگری مانند تهوع، استفراغ، کاهش توانایی تمرکز و خستگی را نیز در پی داشته باشد. هرچند بسیاری از مشکلات سیستم دهلیزی به مرور زمان ممکن است به خودی خود کاهش یافته یا کاملا برطرف شوند اما برای افرادی که در بازگشت به فعالیت‌های روزمره خود مشکل دارند، تمرینات توانبخشی دهلیزی بسیار موثر خواهد بود.
بنابراین، توانبخشی دهلیزی بر پرداختن به آسیب‌شناسی اختلالات تمرکزی استوار است و داشتن درک دقیق ار سیستم دهلیزی هر بیمار به طور خاص در روند درمان امری ضروری است. به طورکلی، توانبخشی سرگیجه و تعال در افراد زیر مفید است:
- افراد مبتلا به سرگیجه موضعی خوش خیم (BPPV)
- مبتلایان به بیماری منیر
- افرادی که دچار نوریت وستیبولار و لابیرنتیت هستند.
- بیماران مبتلا به سرگیجه مرتبط با میگرن
- افرادی که از سرگیجه و مشکلات تعادلی پس از ضربه مغزی رنج می‌برند.
- افرادی که دچار سرگیجه مرتبط با سن و اختلال تعادلی ناشی از آن هستند.
(2)
چه عواملی باعث اختلال در سیستم تعادلی می‌شوند؟
سیستم دهلیزی که در داخل گوش داخلی قرار دارد، نقش اساسی در حفظ تعادل و جهت‌گیری فضایی ایفا می‌کند. هر گونه اختلال در این سیستم پیچیده میتواند منجر به سرگیجه و بسیاری از مشکلات مرتبط با تعادل شود. بیایید با هم عواملی را که تعادل سیستم دهلیزی را بر هم می‌زنند بررسی کنیم:
- اختلالات گوش داخلی: مشکلاتی مانند بیماری منیر که باعث تجمع مایع و تغییرات فشار گوش داخلی می‌شوند، از اصلی‌ترین عوامل برهم زدن سیستم دهلیزی هستند. چنین مشکلاتی باعث سرگیجه، کاهش شنوایی و وزوز گوش می‌شوند. سرگیجه موضعی خوش خیم BPPV نیز باعث جابجایی کریستال در گوش داخلی و ایجاد سرگیجه دوره‌ای و کوتاه مدت می‌شود.
- نوریت دهلیزی: این اختلال که اغلب از عفونت‌های ویروسی ناشی می‌شود، عصب دهلیزی را تحت تاثیر قرار داده و ممکن است چند روز تا هفته نیز طول بکشد.
- ضربه به سر: هر گونه ضربه به سر مانند ضربه مغزی میتواند به اندام‌های دهلیزی یا اعصاب آنها آسیب برساند و سیگنال‌های جهت گیری فضایی را مختل کند.
- مصرف برخی از داروها: برخی از داروها به ویژه داروهای شیمی درمانی می‌توانند به ساختارهای ظریف گوش داخلی آسیب برسانند. این آسیب منجر به سرگیجه و عدم تعادل می‌شود که گاهی حتی پس از قطع دارو نیز ادامه می‌یابد.
- میگرن: شایع‌ترین علل سرگیجه مرکزی میگرن است. گاهی میگرن بر سیستم دهلیزی و سایر قسمت‌های مغز تاثیر گذاشته و فرد را دچار سرگیجه و حالت تهوع می‌کند.
- عوامل محیطی: برخی از عوامل محیطی مانند قرار گرفتن طولانی مدت در معرض صداهای بلند، مصرف بیش از حد الکل با تغییرات فشار اتمسفر نیز ممکن است بر عملکرد سیستم دهلیزی اثر بگذارند.
انواع توانبخشی دهلیزی
اما بپردازیم به این موضوع که انواع نرمش‌های توانبخشی سرگیجه چه هستند و هر یک در چه مواردی به کار برده می‌شوند. به طورکلی، تمرینات توانبخشی سرگیجه به دو دسته تمرینات تثبیت نگاه یا دید و تمرینات آموزش تعادل تقسیم می‌شوند که در ادامه هر یک را جداگانه توضیح خواهیم داد:
تمرینات تثبیت دید
تمرینات تثبیت دید برای بهبود کنترل حرکات چشم استفاده می‌شوند و هدف این تمرینات این است که کیفیت و وضوح دید چشم را در طول حرکات سر بهبود بخشند. این تمرین‌ها برای بیمارانی مناسب است که از مشکلات وضوح دید خود شکایت دارند زیرا هنگام مطالعه یا تلاش برای شناسایی اشیاء در محیط پیرامون خود به ویژه حین حرکت دچار پرش دید می‌شوند. به طورکلی، دو نوع تمرین چشم و سر برای تقویت ثبات نگاه استفاده می‌شود. انتخاب میان این دو تمرین به نظر پزشک، نوع اختلال دهلیزی فرد و شدت آن بستگی دارد.
تمرینات آموزش تعادل
تمرینات تعادلی برای بهبود تعادل ثبات استفاده می‌شوند که فرد بتواند فعالیت‌های روزانه شامل مراقبت از خود، کار و اوقات فراغت را با موفقیت سپری کند. تمرینات بهبود تعادل باید به گونه‌ای طراحی شوند که منحصرا به مشکلات اساسی تعادل بیمار بپردازند. تمرینات باید از یک سو چالشی باشند، از سوی دیگر ایمنی فرد را نیز تضمین کنند و بیمار در طول انجام آنها به زمین برخورد نکند. علاوه‌براین، تمرینات تعادلی باید موانع محیطی را نیز به دقت بسنجند به عنوان مثال، تمرینات باید بتوانند توانایی راه رفتن بیمار در خارج از منزل بر روی زمین ناهموار یا در یک محیط تاریک را نیز افزایش دهند.
مانورهای توانبخشی سرگیجه
مانور حرکتی برای درمان سرگیجه شامل تمرینات و تکنیک‌های خاصی است که به طور ویژه برای درمان سرگیجه وضعیتی خوش خیم طراحی شده است. سرگیجه میتواند به دلیل نقص دهلیزی محیطی یا مرکزی ایجاد شود و شایع‌ترین اختلال دهلیزی محیطی نیز، سرگیجه BPPV است. به دنبال این سرگیجه، بیماری منیر، نوریت دهلیزی و نوروم آکوستیک ممکن است ایجاد شوند. در مانور سر برای درمان سرگیجه، از مکانیسم‌های عصبی موجود در مغز انسان، نحوه سازگاری و انعطاف پذیری مغز برای بازآموزی آن استفاده می‌شود. طراحی حرکات ورزشی درمان سرگیجه به گونه‌ای است که از انعطاف‌پذیری مغز برای افزایش حساسیت به تقارن و حفظ تعادل بهره می‌برد و به بهبود کنترل دهلیزی منجر می‌شود. در اینجا می‌خواهیم چند مانور اصلاح سرگیجه BPPV را با هم بررسی کنیم:
مانور توانبخشی سرگیجه سمونت SEMONT:
اولین مانور سرگیجه وضعیتی خوش‌خیم مانور سمونت است که برای انجام آن لازم است در ابتدا روی لبه یک صندلی بنشینید.
- سپس، تکنسین پاهای شما را از پهلو به حالت آویزان درمی‌آورد و سر شما را با زاویه 45 درجه در خلاف سمتی که تحت تاثیر BPPV قرار گرفته است حرکت می‌دهد.
- پس از این مرحله، به سرعت شما را با حفظ همان زاویه به حالت دراز کشیده منتقل می‌کند. اکنون به سقف نگاه می‌کنید و اگر دچار سرگیجه شوید مدتی در همان وضعیت باقی می‌مانید تا سرگیجه برطرف شود.
- پس از آن به حالت نشسته و سپس به سرعت به سمت مخالف برمی‌گردید. اکنون به زمین نگاه می‌کنید و اگر سرگیجه داشتید باید در همان وضعیت بمانید تا از بین برود.
انجام این مانور برای سرگیجه در حدود 15 دقیقه زمان می‌برد و بهتر است پس از پایان آن حدود 10 دقیقه صبر کنید تا به وضعیت نرمال بازگردید و سپس به منزل بروید.
مانور درمانی سرگیجه EPPLY:
یکی از بهترین انواع مانور برای سرگیجه گوش میانی مانور EPPLY است. این مانور برای رفع سرگیجه بسیار موثر است و برای انجام آن لازم است ابتدا لبه تخت بنشینید و طبق مراحل زیر عمل کنید:
- اگر سرگیجه شما از گوش چپ می‌آید، باید ابتدا سر خود را 45 درجه به سمت چپ بچرخانید.
- سپس با حفظ همان وضعیت و زاویه سر به سرعت دراز بکشید. 30 ثانیه صبرکنید تا سرگیجه متوقف شود.
- پس از آن سر خود را 90 درجه به سمت راست بچرخانید بدون اینکه آن را بالا بیاورید و مجددا 30 ثانیه صبر کنید.
- سپس با حفظ همین زاویه بنشینید.
دقت کنید که اگر سرگیجه از گوش راست باشد، مانور درمان سرگیجه EPPLY در جهت برعکس بالا انجام خواهد شد.
مانور سرگیجه وضعیتی Half-Somersault or Foster:
برخی انجام این مانور سرگیجه گوش را راحت تر از انواع دیگر مانور می‌دانند. روش انجام این مانور به شکل زیر است:
- ابتدا زانو بزنید و چند ثانیه به سقف نگاه کنید.
- سپس با سر خود زمین را لمس کنید، چانه‌تان را کمی به داخل جمع کنید تا سر به سمت زانو تمایل یابد و بعد از آن 30 ثانیه صبر کنید تا سرگیجه‌تان برطرف شود.
- پس از آن سر خود را در جهت گوش آسیب دیده بچرخانید (در همان جهتی که سرگیجه را حس می‌کنید) و 30 ثانیه صبر کنید.
- در مرحله بعد، در همان حال که سر هنوز روی زمین قرار دارد، به سرعت سر را بالا بیاورید تا با کمر هم‌سطح شود. سر خود را با زاویه 45 نگه دارید و 30 ثانیه صبر کنید.
- در آخر، سر خود را به سرعت بالا بیاورید تا کاملا عمودی شود اما سر باید به سمتی باشد که دچار سرگیجه بوده است.
مقالات بیشتر: 5 گیاه مفید برای تقویت شنوایی گوش
میزان موفقیت درمان توانبخشی وستیبولار یا دهلیزی چقدر است؟
موفقیت تمرین‌های توانبخشی وستیبیولار به عوامل متعددی از جمله ماهیت و شدت اختلال دهلیزی، پایبندی بیمار به انجام منظم و صحیح برنامه‌های ورزشی و سایر شرایط پزشکی بستگی دارد. برخی از بیماران ممکن است در ابتدا نه تنها بهبود نیابند، بلکه علائم بیماری‌شان نیز تشدید شود اما با تمرین مداوم در طول زمان بهبود می‌یابند.
با‌این‌حال، مطالعات نشان داده‌اند که تمرینات ورزشی وستیبیولار در کاهش سرگیجه، مزایا و اثربخشی زیادی دارند. در بیشتر موارد بیماران کاهش قابل توجهی در دفعات و شدت سرگیجه، بهبود ثبات و توانایی بهتر در انجام فعالیت های روزانه را گزارش کرده اند. زیرا این تمرینات به مغز کمک می‌کنند که سیگنال‌های غیرطبیعی که از سیستم دهلیزی می‌آیند را جبران کنند و علائم ناشی از آن را تا حد قابل توجهی کاهش دهند. (4)
چه عواملی به توانبخشی سرگیجه و تعادلی کمک می‌کند؟
توانبخشی سرگیجه و تعادل با استفاده از مجموعه‌ای از تمرینات و راهکارها انجام می‌شود که باعث بهبود عملکرد سیستم تعادلی می‌شوند. راهکارهای کلیدی توانبخشی سرگیجه شامل موارد زیر هستند:
- استفاده از مانور حرکتی برای درمان سرگیجه
- انجام تمرینات تطابق بینایی برای بهبود کنترل حرکات چشم
- انجام تمرینات تعادلی شامل راه رفتن روی خطوط مستقیم یا ایستادن روی یک پا
- مشاوره توسط متخصص و آموزش راهکارهای مدیریت سرگیجه
- تغذیه مناسب و سبک زندگی سالم
عوامل مانع در توانبخشی سرگیجه و تعادلی
از آنجایی که توانبخشی سرگیجه و تعادل میتواند تحت تاثیر عوامل مختلفی قرار بگیرد که به عنوان مانعی برای درمان عمل کنند، ممکن است بهبودی فرد دچار تاخیر یا کاملا مختل شود. از این رو شناخت مواردی که مانع رسیدن به اهداف درمانی سرگیجه می‌شوند، ضروری است. مواردی مانند عدم تعهد به انجام مستمر تمرینات درمانی، اضطراب و افسردگی، نبود فضای مناسب برای تمرین، کمبود حمایت از سوی خانواده، عدم دسترسی به متخصص، عوامل اقتصادی و آموزش ناکافی می‌توانند درمان سرگیجه را با مشکل مواجه کنند.
سوالات متداول
- توانبخشی وستیبولار یا دهلیزی چیست؟
توانبخشی دهلیزی یک برنامه تخصصی شامل تمرینات فیزیکی است که برای بهبود تعادل و کاهش سرگیجه در بیماران مبتلا به اختلالات سیستم وستیبولار طراحی شده است.
- چه کسانی می‌توانند از تمرینات توانبخشی وستیبولار استفاده کنند؟
افرادی که دچار سرگیجه و مشکلات تعادلی مانند بیماری منیر هستند می توانند از تمرینات توانبخشی وستیبولار استفاده کنند. - چه اختلالاتی را می‌توان به کمک توانبخشی دهلیزی درمان نمود؟
اختلالاتی مانند سرگیجه، بیماری منیر و نوریت را می‌توان به کمک توانبخشی دهلیزی درمان کرد.
- چگونه می‌توان توانبخشی وستیبولار را آغاز کرد؟
توانبخشی وستیبولار را می‌توان با مشاوره توسط یک متخصص گوش، حلق و بینی آغاز کرد.
- میزان موفقیت درمان توانبخشی وستیبولار چقدر است؟
معمولا میزان موفقیت درمان وستیبولار بالا است و بسیاری از بیماران بهبود قابل توجهی را در کاهش سرگیجه و مشکلات تعادلی تجربه می‌کنند.
- آموزش تمرینات توانبخشی وستیبولار شامل چه مواردی می‌شود؟
آموزش تمرینات وستیبولار شامل تمرینات تعادلی، تمرین تثبیت دید و انواع مانور توانبخشی سرگیجه وضعیتی است.
- درمان توانبخشی وستیبولار تا چه زمانی طول می‌کشد؟
درمان وستیبولار معمولا بسته به شدت علائم و پیشرفت بیماری از چند هفته تا چند ماه طول می‌کشد.
- چه زمان افراد به توانبخشی سرگیجه و تعادل نیاز دارند؟
زمانی که افراد دچار مشکلات مداوم سرگیجه یا اختلالات تعادلی باشند و بر کیفیت زندگی روزمره‌شان اثر بگذارد.
- توانبخشی و تعادل سرگیجه چه زمانی مؤثر‌تر خواهد بود؟
حرکات توانبخشی سرگیجه زمانی موثر است که فرد نسبت به انجام مستمر تمرینات تعهد کافی داشته باشد.
- آیا با انجام یکبار مانور، ممکن است سرگیجه فرد برای همیشه از بین رود؟
خیر. توانبخشی شامل یکسری خدمات پیوسته در مدت زمان تقریبا طولانی است و باید در فواصل منظم، چندین بار انجام شود تا مثمر ثمر واقع شود. معمولا در انجام مانور ها، مانور اولیه توسط ادیولوژیست یا پزشک انجام می‌گیرد و پس از آن اطرافیان بیمار توسط پزشک آموزش می‌بینند تا درصورت ابتلای مجدد بیمار به سرگیجه، مانور ها در منزل انجام گیرد.
- آیا انجام مانور های سرگیجه برای درمان انواع سرگیجه مناسب است؟
خیر. انجام مانور های سرگیجه فقط برای انواعی از سرگیجه مناسب است که به دلیل جابجایی بلور های کربنات کلسیم از اتریکول به داخل مجازی نیم دایره شنوایی ایجاد شده باشند نه انواع دیگری از سرگیجه.
- انجام مانور های سرگیجه و توانبخشی تعادلی در منزل امکان پذیر است ؟
بله. معمولا این مانور ها و تمرینات به وسایل خاصی احتیاج نداشته و انجام آنها میتواند توسط اعزام ادیولوژیست به منزل بیمار هم انجام گیرد.
- آیا انجام مانور های سرگیجه و تمرین های تعادلی توسط خود بیمار امکان پذیر است؟
برای انجام مانور های سرگیجه و تمرینات تعادلی، باید بیمار و اطرافیان او بطور کامل توسط پزشک یا ادیولوژیست آموزش ببینند و بعد انجام مانور ها در منزل امکان پذیر خواهد شد.
